- حاجی خلیفه(خَ فَ)
مصطفی بن عبداﷲ، کاتب چلبی، معروف به حاج خلیفه، از مورخین بزرگ ترک مستعرب مائه یازدهم است. مولد وی، ماه ذی القعده سنۀ 1017 هجری قمری بقسطنطنیه بوده است. در 14 سالگی بخدمت سلاحداری، که پدر او نیز این کار داشت مشغول شد و در همین وقت چون شاگردی بدیوان محاسبات آناطولی (آناطولی محاسب قلمی) در آمده و در سنۀ 1032 نظارت خراج را در بلاد روم عهده دار شده است. از سال 1033 تا سال 1045 هجری قمری پیوسته با سپاهیان ترک، در سرحدات آناطولی بود به این ترتیب که در اواخر سنۀ 1033 بجنگ اباظه پاشا، که سر از اطاعت باب عالی باز زده بود، پرداخت و در سنۀ 1035 در محاصرۀ بغداد (11 صفر تا 7 شوال سنۀ 1035) ، علیه ایرانیان، شرکت کرد. و پس از آن در جنگ دوم (از اول محرم تا 16 ربیع الاول سنۀ 1037) و جنگ سوم (از 6 تا 22 محرم 1038) با اباظه پاشا، یعنی محاصرۀ ارضروم، شرکت کرد و در اواخر ربیع الثانی سنۀ 1038 به استانبول بازگشت. پدر وی در ذی القعده سنۀ 1035 در موصل در گذشت. و حاجی خلیفه از این هنگام سمت نظارت دیوان سپاهیان سوار (سواری باش مقابله قلمی) یافته است و هم درماه شوال سنۀ 1038، با سپاهیانی که بفرماندهی وزیر خسرو پاشا، برای جنگ با ایرانیان میرفتند، برفت و جنگ همدان (اواخر سنۀ 1039) و محاصرۀ بغداد (از 22 صفر تا8 ربیع الاول سنۀ 1040) را بدید و در اواخر سنۀ 1040 به قسطنطنیه بازگشت. و عاقبت جنگ بزرگی را که بین ترکان و ایرانیان روی داد و سپهسالاری لشکر ترک با شخص سلطان مراد بود، و از سنۀ 1043 تا سنۀ 1045 ه. ق. ادامه داشت، درک کرد و در زمستان سنۀ 1043 که لشکریان بحلب بودند، حاجی خلیفه به زیارت کعبه شتافت وضمناً کتابخانه های بزرگ را دیدن کرد و در ماه رجب سنۀ 1045 به استانبول بازگشت و به مطالعه و تألیف پرداخت و در سنۀ 1055 جنگ اقریطش را نیز بدید و در همین سال (1055) از کار بر کنار شد و پس از سه سال، به مساعدت طرفداران خود، با منصب و لقب ’خلیفه’ بکار خود مشغول شد و از این هنگام به ’حاجی خلیفه’ معروف گردید. آثار وی بترتیب تاریخ تألیف بدین قرار است:
1- فذلکه. کتاب مختصری است بزبان عربی و شامل تاریخ تقریباً 150 سلسله. این کتاب خلاصه ای است از کتاب جنّابی با اضافاتی از مؤلف، و تاریخ تألیف آن سنۀ 1051 هجری قمری است. 2- حاشیه ای بر تفسیربیضاوی که آن را بسال 1052 هجری قمری نوشته است. 3- شرحی بر محمدیۀ علی فوشچی منجم، که آن را بپایان نرسانده و اکنون در دست نیست. 4- جامعالمتون، مشتمل برسی متن از متون معتبره و خود مؤلف بار دیگر دوازده متن آن را انتخاب و ’مختصر جامعالمتون’ نامیده است و تاریخ تألیف آن معلوم نیست و چون در جلد اول کشف الظنون نام این کتب آمده باید گفت مسلماً پیش از سنۀ 1064 هجری قمری که سال اتمام ترتیب جلد اول کتاب مزبور است تألیف شده است. 5- تقویم التواریخ، کتابی است بزبان ترکی و چنانکه خودمؤلف، در کشف الظنون گوید نتیجۀ کتب تاریخ است و آن را در دو ماه از ماههای سال 1058 هجری قمری مسوده کرده است و تواریخ معموله را در آن آورده و وقایع را در جدولهائی ذکر کرده و آن را در دو نسخه، که یکی سه کراسه و هر صفحه از آن شامل 50 سال است و دیگری ده کراسه و هر صفحۀ آن شامل 20 سال است قرار داده. و این کتاب فهرست مانندی است برای کتب تاریخ، و بخصوص کتاب فذلکۀ سابق الذکر مؤلف. مقدمه و خاتمۀ جامعالمتون بترکی و خود کتاب بفارسی است. 6- جهان نما (نسخۀ اول). کتابی است بزبان ترکی در هیئت و جغرافیا. چنانکه خود مؤلف در کشف الظنون گوید این کتاب دو قسمت است: یکی دریاها، و صور آنها، و جزائر. و دیگری خشکی، اعم از شهرها و نهرها و کوهها و مسالک و ممالک آن. این کتاب بترتیب حروف هجا و شامل اکتشافات جغرافیائی بعد از سدۀ نهم میباشد. تاریخ تألیف جهان نما سنۀ 1058 هجری قمری است و حاجی خلیفه آن را به نام سلطان محمد رابع کرده است. 7- سلم الوصول الی طبقات الفحول، کتابی است بزبان عربی، در ترجمه احوال بزرگان. جلد اول این کتاب در سال 1061 و 1062 هجری قمری پاکنویس شده است. 8- تحفهالاخیار فی الحکم و الامثال والاشعار. کتابی است شامل پند و امثال و مرتب بترتیب حروف هجا و تاریخ تألیف آن 1061 یا 1063 هجری قمری است. 9- کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون. دائرهالمعارفی است بزبان عربی، در نام کتابهای فارسی و عربی و ترکی تا زمان مؤلف و شامل تعریفاتی است از علوم مختلفه. حاجی خلیفه در تألیف این کتاب بیست سال وقت صرف کرده است و جلد اول آن در سال 1064 هجری قمری بپایان رسیده است. این کتاب بهمت فلوگل، از سال 1835 تا سال 1858 میلادی در لیپزیک، با ترجمه لاتینی، در هفت مجلد، و بسال 1274 هجری قمری در بولاق مصر، در دو مجلد، و در سنۀ 1311 هجری قمری در استانبول، در دو مجلد، و اخیراً نیز در استانبول، در دو جلد، بطبع رسیده است. 10- لوامع النور فی ظلمه اطلس مینور. ترجمه ای است بزبان ترکی از اطلس مینور که در سنۀ 1621 میلادی در آرنهم بطبع رسیده. و تألیف آن درسنۀ 1064 و 1065 هجری قمری پایان رسیده است. 11- جهان نما. (نسخۀ دوم) ، کتابی است در هیئت، بزبان ترکی، مؤلف در این کتاب آثار جغرافی دانها و نقشه کشهای اولی اروپا از قبیل: ارتلیوس و ژرار مرکاتور و کلووریوس را اساس کار خودقرار داده است. 12- ترجمه ای از تاریخ خالکو کندیلاس بیزانسی، نویسندۀ مائۀشانزدهم. 13- رونق السلطنه. ترجمه ای است در باب تاریخ قسطنطنیه. 14- ترجمه فذلکه بزبان ترکی. 15- الالهام المقدس من الفیض الاقدس. 16- دستورالعمل فی اصلاح الخلل، رساله ای است در باب اصلاحات مالی، که آن رادر سال 1063 هجری قمری تألیف کرده است. 17- رجم الرجیم بالسین والمیم. 18 و 19 و20- مجموعۀ تاریخی و ادبی در سه دفتر که خلاصۀ سیصد تألیف است. 21- فذلکهالتواریخ. کتابی است بزبان ترکی و دنبالۀ فذلکه است و شامل تاریخ آل عثمان از سنۀ 1000 هجری قمری تا اوائل سنۀ 1065 هجری قمری این کتاب از سال 1286 تا سال 1287 هجری قمری در استانبول بطبع رسیده است. 22- تحفهالکبار فی اسفار البحار. تاریخی است در باب جنگهای دریائی ترکیه که در سنۀ 1141 هجری قمری در استانبول بطبع رسیده و جیمز میچل آن را به انگلیسی ترجمه کرده و در سنۀ 1831 میلادی در لندن بطبع رسیده است.
23- میزان الحق فی اختیار الاحق ّ که تألیف آن را در ماه صفر 1067 هجری قمری به پایان رسانیده است. حاجی خلیفه تا زمان ابراهیم پاشا داماد حیات داشته است وفات او در 17 ذی الحجۀ سنۀ 1067، در حدود پنجاه سالگی است. رجوع به کشف الظنون چ 1 استانبول ج 1 ص 321 و 384 و 414 و قاموس الاعلام ترکی ج 5 ص 3806 و 3807 و الاعلام زرکلی ج 3 ص و 1042 و معجم المطبوعات ستون 733 و ص 1459 و اکتفاء القنوع بماهو مطبوع ص 7 و 50 و 147 و 366 و 374 و 377 و 378 و دائره المعارف اسلام ج 2 ص 217و 218 شود
1- فذلکه. کتاب مختصری است بزبان عربی و شامل تاریخ تقریباً 150 سلسله. این کتاب خلاصه ای است از کتاب جنّابی با اضافاتی از مؤلف، و تاریخ تألیف آن سنۀ 1051 هجری قمری است. 2- حاشیه ای بر تفسیربیضاوی که آن را بسال 1052 هجری قمری نوشته است. 3- شرحی بر محمدیۀ علی فوشچی منجم، که آن را بپایان نرسانده و اکنون در دست نیست. 4- جامعالمتون، مشتمل برسی متن از متون معتبره و خود مؤلف بار دیگر دوازده متن آن را انتخاب و ’مختصر جامعالمتون’ نامیده است و تاریخ تألیف آن معلوم نیست و چون در جلد اول کشف الظنون نام این کتب آمده باید گفت مسلماً پیش از سنۀ 1064 هجری قمری که سال اتمام ترتیب جلد اول کتاب مزبور است تألیف شده است. 5- تقویم التواریخ، کتابی است بزبان ترکی و چنانکه خودمؤلف، در کشف الظنون گوید نتیجۀ کتب تاریخ است و آن را در دو ماه از ماههای سال 1058 هجری قمری مسوده کرده است و تواریخ معموله را در آن آورده و وقایع را در جدولهائی ذکر کرده و آن را در دو نسخه، که یکی سه کراسه و هر صفحه از آن شامل 50 سال است و دیگری ده کراسه و هر صفحۀ آن شامل 20 سال است قرار داده. و این کتاب فهرست مانندی است برای کتب تاریخ، و بخصوص کتاب فذلکۀ سابق الذکر مؤلف. مقدمه و خاتمۀ جامعالمتون بترکی و خود کتاب بفارسی است. 6- جهان نما (نسخۀ اول). کتابی است بزبان ترکی در هیئت و جغرافیا. چنانکه خود مؤلف در کشف الظنون گوید این کتاب دو قسمت است: یکی دریاها، و صور آنها، و جزائر. و دیگری خشکی، اعم از شهرها و نهرها و کوهها و مسالک و ممالک آن. این کتاب بترتیب حروف هجا و شامل اکتشافات جغرافیائی بعد از سدۀ نهم میباشد. تاریخ تألیف جهان نما سنۀ 1058 هجری قمری است و حاجی خلیفه آن را به نام سلطان محمد رابع کرده است. 7- سلم الوصول الی طبقات الفحول، کتابی است بزبان عربی، در ترجمه احوال بزرگان. جلد اول این کتاب در سال 1061 و 1062 هجری قمری پاکنویس شده است. 8- تحفهالاخیار فی الحکم و الامثال والاشعار. کتابی است شامل پند و امثال و مرتب بترتیب حروف هجا و تاریخ تألیف آن 1061 یا 1063 هجری قمری است. 9- کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون. دائرهالمعارفی است بزبان عربی، در نام کتابهای فارسی و عربی و ترکی تا زمان مؤلف و شامل تعریفاتی است از علوم مختلفه. حاجی خلیفه در تألیف این کتاب بیست سال وقت صرف کرده است و جلد اول آن در سال 1064 هجری قمری بپایان رسیده است. این کتاب بهمت فلوگل، از سال 1835 تا سال 1858 میلادی در لیپزیک، با ترجمه لاتینی، در هفت مجلد، و بسال 1274 هجری قمری در بولاق مصر، در دو مجلد، و در سنۀ 1311 هجری قمری در استانبول، در دو مجلد، و اخیراً نیز در استانبول، در دو جلد، بطبع رسیده است. 10- لوامع النور فی ظلمه اطلس مینور. ترجمه ای است بزبان ترکی از اطلس مینور که در سنۀ 1621 میلادی در آرنهم بطبع رسیده. و تألیف آن درسنۀ 1064 و 1065 هجری قمری پایان رسیده است. 11- جهان نما. (نسخۀ دوم) ، کتابی است در هیئت، بزبان ترکی، مؤلف در این کتاب آثار جغرافی دانها و نقشه کشهای اولی اروپا از قبیل: ارتلیوس و ژرار مرکاتور و کلووریوس را اساس کار خودقرار داده است. 12- ترجمه ای از تاریخ خالکو کندیلاس بیزانسی، نویسندۀ مائۀشانزدهم. 13- رونق السلطنه. ترجمه ای است در باب تاریخ قسطنطنیه. 14- ترجمه فذلکه بزبان ترکی. 15- الالهام المقدس من الفیض الاقدس. 16- دستورالعمل فی اصلاح الخلل، رساله ای است در باب اصلاحات مالی، که آن رادر سال 1063 هجری قمری تألیف کرده است. 17- رجم الرجیم بالسین والمیم. 18 و 19 و20- مجموعۀ تاریخی و ادبی در سه دفتر که خلاصۀ سیصد تألیف است. 21- فذلکهالتواریخ. کتابی است بزبان ترکی و دنبالۀ فذلکه است و شامل تاریخ آل عثمان از سنۀ 1000 هجری قمری تا اوائل سنۀ 1065 هجری قمری این کتاب از سال 1286 تا سال 1287 هجری قمری در استانبول بطبع رسیده است. 22- تحفهالکبار فی اسفار البحار. تاریخی است در باب جنگهای دریائی ترکیه که در سنۀ 1141 هجری قمری در استانبول بطبع رسیده و جیمز میچل آن را به انگلیسی ترجمه کرده و در سنۀ 1831 میلادی در لندن بطبع رسیده است.
23- میزان الحق فی اختیار الاحق ّ که تألیف آن را در ماه صفر 1067 هجری قمری به پایان رسانیده است. حاجی خلیفه تا زمان ابراهیم پاشا داماد حیات داشته است وفات او در 17 ذی الحجۀ سنۀ 1067، در حدود پنجاه سالگی است. رجوع به کشف الظنون چ 1 استانبول ج 1 ص 321 و 384 و 414 و قاموس الاعلام ترکی ج 5 ص 3806 و 3807 و الاعلام زرکلی ج 3 ص و 1042 و معجم المطبوعات ستون 733 و ص 1459 و اکتفاء القنوع بماهو مطبوع ص 7 و 50 و 147 و 366 و 374 و 377 و 378 و دائره المعارف اسلام ج 2 ص 217و 218 شود